2. Haverbier

Middeleeuwen tot ongeveer 1300

Etiket van d'Olle Grieze Haverbier

Goed. De biergeschiedenis van Nederland dus. Waar dan te beginnen? Nou, het begin lijkt me het beste startpunt. Bier bestaat al lang. De eerste beschrijvingen zijn van zo'n 4000 v Christus. In Sumerische culturen was al sprake van uit graan bereide dranken die met goede wil door konden gaan voor bier (al waren die niet te vergelijken met het hedendaagse bier), maar ik wil mij hier beperken tot Nederland. Over bier in de prehistorie in Nederland is weinig bekend. We mogen ervan uitgaan dat gelijk aan andere culturen om ons heen er wel degelijk een soort vergiste graandrank werd gedronken. Verbouw van graan komt in ons land aantoonbaar zo'n 3500 jaar voor, dus het ligt voor de hand dat het drinken van bier ook rond die tijd zijn oorsprong kent. De eerste geschreven bronnen komen uit de romeinse tijd. Helaas betreffen dit geen uitgebreide beschrijvingen waardoor het niet goed duidelijk is wat voor drank het precies betrof.

Daarom ligt het startpunt voor onze ontdekkingsreis in de middeleeuwen (500-1500). In de vroege middeleeuwen is nog geen sprake van een echte brouwcultuur. Het beroep brouwer bestond nog niet. Dat ontwikkelde zich gelijk met het ontstaan van de eerste steden. Elders in Europa vanaf ongeveer 800 en in Nederland vanaf 1200. In agrarische gemeenschappen was het brouwen van bier een taak die bij het huishouden hoorde. Het was dan ook veelal de vrouw des huizes die deze taak voor haar rekening nam. De verhalen zijn misschien bekend dat de middeleeuwers bier dronken of het water was. Dit omdat je van water ziek werd en van bier niet (omdat het water in bier gekookt is). Die verhalen zijn wat overdreven, maar het klopt wel degelijk dat bier bij het dagelijkse voedingspatroon hoorde voor zowel volwassenen als voor kinderen. Gemiddeld werd er 300 liter bier per persoon per jaar gedronken (nu ligt dat rond de 70 liter). Er was ook nog niet veel keuze. Koffie, thee of sterke drank waren er nog niet. Melk werd als ongezond beschouwd (daar is menig foodexpert het ook nu grondig mee eens). Wijn was er wel maar erg duur. Buiten water was de meest beschikbare drank bier. Gemaakt binnen het huishouden dus. Uitgebreide handelsnetwerken bestonden nog niet. Het bier werd gebrouwen voor eigen consumptie (vaak drinkelbier genoemd) of hooguit voor handel in de directe omgeving. Dat kon ook niet anders want de houdbaarheid van de drank was nog beperkt tot hooguit enige weken. Het ging doorgaans om bier met een flink lager alcoholpercentage dan we tegenwoordig gewend zijn. Zo'n 0,7 tot 2%. Dat kwam ook omdat bier snel beschikbaar moest zijn. Lange rijping was niet gebruikelijk in zo'n kleine setting. Door korte rijping blijven de alcoholpercentages laag. Bier werd ook niet primair gedronken voor de alcohol. Het werd vooral gezien als een voedingsstof. "Brood in vloeibare vorm" kun je zeggen. Zodoende is het te begrijpen dat ook kinderen gewoon bier dronken.

Wat voor bier is dat dan geweest? Een bekend euvel van de middeleeuwen is dat er weinig geschreven bronnen zijn. Heel exact weten we het dus niet. Zoals je misschien weet zijn de hoofdbestanddelen van bier graan, water, hop en gist. Vooral hop bevordert de houdbaarheid van bier (en dus de verhandelbaarheid). Hop wordt echter pas vanaf ongeveer 1300 gebruikt. Voor die tijd werden er wel kruiden aan bier toegevoegd om de smaak en houdbaarheid te bevorderen. Gaandeweg werd een kruidenmengsel ontwikkeld dat gruit werd genoemd. Ik zal hier in een volgende blog verder op ingaan. Voor de ontwikkeling van gruit bestond bier dus uit water, graan, gist en zo mogelijk een kruidentoevoeging. Tegenwoordig is gerst het voornaamste brouwgraan dat gebruikt wordt. In de vroege middeleeuwen werd voornamelijk gebrouwen met haver. Dat is wel wat vreemd, want gerst is een veel efficiënter brouwgraan dan haver. Op efficiency werd op zo'n kleine brouwschaal nog niet echt gelet en haver was het meest beschikbare en dus goedkoopste graan. Vandaar dat bier destijds vooral "haverbier" was.

Haverbier is niet echt een biersoort met vastomlijnde kenmerken zoals nu bij bijvoorbeeld een IPA of een pils. Het is meer een verzamelnaam voor het bier waarin haver het voornaamste brouwgraan  was. Eigenlijk vallen de nog te behandelen bieren gruit en kuit ook onder haverbier. Het haverbier waar ik hier op doel betreft het bier dat vooral in de vroege en middel-middeleeuwen in huiselijke of kleine setting werd gebrouwen. Haver werd wel aangevuld met bijvoorbeeld tarwe of emmer omdat het moeilijk is om alleen met haver te brouwen. Juist omdat het alleen op kleine schaal gebrouwen werd en er veel sprake was van plaatselijke gebruiken en dus verschillen is moeilijk te zeggen hoe dit bier precies smaakte. "Ergens tussen een hap hooi en een slok slootwater" las ik ergens. Zeker is wel dat het om troebel bier ging met veel minder koolzuur of schuim dan tegenwoordig gebruikelijk is. Haver is vettiger dan gerst namelijk. Door de korte rijping waren er nog restsuikers aanwezig en zal het dus redelijk zoet zijn geweest. Daarbij werd het op kamertemperatuur gedronken. Heel anders dan tegenwoordig dus. Haverbier in de vorm zoals die destijds werd gemaakt wordt tegenwoordig voor zover ik kon nagaan niet meer gemaakt.

Dat komt ook door de beperkte houdbaarheid. Commercieel gezien is een dergelijk product moeilijk te vermarkten. Er zullen waarschijnlijk wel hobbybrouwers zijn die eens een poging hebben gewaagd, maar daar heb ik nu niet aan kunnen komen. Wel heb ik gezocht naar haverbieren die misschien in de buurt kwamen van de middeleeuwse haverbieren. De beste optie daarvoor leek het haverbier dat d'Olle Grieze in 2012 maakte. Helaas is dit niet meer leverbaar. Het etiket geeft ook aan dat er hop in zit. Het ging dus niet echt om een authentiek middeleeuws haverbier. Verder heeft de Witte Klavervier samen met Oersoep en de universiteit van Wageningen in 2013 een havenbier gemaakt. Omdat Witte klavervier een brouwerij is die de bierhistorie hoog in het vaandel heeft staan was mijn hoop dat dit bier wellicht wat meer richting het middeleeuws haverbier zou gaan. Het bier is helaas niet meer leverbaar en is volgens Freek Ruis van Witte Klavervier ook niet echt gebaseerd op middeleeuws haverbier. Jammer.

De speurtocht ging verder. Uiteindelijk kwam ik toch een bier tegen dat dit stuk over haverbier mooi kan Illustreren. Het blijft wel een beetje een compromis, maar ja: 1399 Haverblond van de Naeckte Brouwers uit Amstelveen. Geen "echt" haverbier, maar wel degelijk een middeleeuws bier met haver 
als voornaam ingrediënt. Het is namelijk een kuit. Dat is een biersoort die ik nog zal behandelen. Dit samen met het middeleeuwse jaartal (eigenlijk iets te laat voor haverbier) en de naam Haverblond maken dit het best passende bier bij dit stuk. Dit bier is helaas toch niet goed vergelijkbaar met de echte haverbieren die zoetig, zurig en wrang waren. Deze is door het gebruik van hop meer pittig/bitter. De Naeckte brouwers maakten dit bier ter gelegenheid van de stichting van Amstelveen in 1399. Het komt jaarlijks uit rond de "verjaardag" van Amstelveen op 25 mei. Het is ten tijde van 

het schrijven van dit stuk niet in de handel, maar de Naeckte Brouwers waren zo vriendelijk om mij toch een fles ter beschikking te stellen waarvoor hartelijke dank. Met zijn 5,5% alcohol niet direct een biertje dat je aan je kinderen voorzet. Ook zit er hop in. Dat mag bij kuit wel, maar bij haverbier dus eigenlijk niet. En hoe was hij? "Beter dan een hap hooi met een slok slootwater" zou ik zeggen! Een mooie schuimkraag die wel redelijk snel wegging. Wellicht dat dit door de ruim aanwezige haver komt (ja, het glas was schoon). Het is ongefilterd en dus troebel. Een witachtig bier met een wat droge afdronk. Ruikt lekker. Beetje grasachtig. De citrus geeft het ook frisheid. Zeker een aanrader voor een terrassen in het voorjaar rond 25 mei! Geeft het een indruk van het middeleeuwse haverbier? Dat kun je je afvragen. Dit was een heerlijk bier, maar waarschijnlijk zou het "echte" haverbier op een stuk minder goedkeuring van de hedendaagse consument kunnen rekenen. Weinig schuim, troebel en nauwelijks alcohol. Dan hebben we het nog niet eens over de risico's op infectie. Bier brouwen is vooral schoonmaken hoor ik brouwers zeggen. In een huiselijke setting was de kans op infecties natuurlijk erg groot. Al met al zal deze Haverblond me waarschijnlijk een stuk beter hebben gesmaakt dan het echte spul. Nou ja, ik vond het in ieder geval leuk om mijn onderzoekje gepaard te laten gaan met het drinken van een echt haverbier!